Μανώλης Χατζημᾶρκος· ῾Η ἱστορία μιᾶς ζωῆς...
ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΜΕΛΕΤΗ, ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΒΟΛΟΥ
Μέ τόν ξεριζωμό τοῦ ῾Ελληνισμοῦ ἀπό τά ἱερά χώματα τῆς Μικρᾶς ᾿Ασίας, τό 1922, μιά ἀπό τίς ταλαιπωρημένες οἰκογένειες ἦταν τοῦ Κωνσταντίνου Χατζημάρκου, πού, διωγμένη ἀπό τό ᾿Αϊδίνι καί μετά ἀπό μιά «ὀδύσσεια», ἐγκαταστάθηκε στή Νέα ᾿Ιωνία, στό Βόλο σ’ ἕνα φτωχικό προσφυγικό σπίτι.
Τό 1927 ἡ οἰκογένεια Χατζημάρκου ἀποκτᾶ τό 5ο παιδί, τόν Μανώλη.
Τά χρόνια εἶναι πολύ δύσκολα. Πόλεμος - φτώχεια. ῾Ο μικρός Μανώλης διακρίνεται ἀπό πολύ νωρίς γιά τό ταλέντο καί τήν ἐντυπωσιακή φωνή πού τοῦ χάρισε ὁ Θεός. Τά πρῶτα βήματα γίνονται στόν ῾Ιερό Ναό τῆς Εὐαγγελιστρίας τῆς Νέας ᾿Ιωνίας, πού εἶναι καί ἡ ἐνορία του καί κάθε Κυριακή ἐκκλησιάζεται μέ τήν οἰκογένειά του. ᾿Εδῶ ἀξίζει νά ἀναφέρουμε τό πῶς ἀνέβηκε γιά πρώτη φορά τά σκαλοπάτια τοῦ ἀναλογίου.
῾Ο Ντίνος Πάντας, ῾Ιεροψάλτης τῆς Εὐαγγελιστρίας, γιός τοῦ Χρήστου Πάντα, Πρωτοψάλτου τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ ῾Αγίου Νικολάου Βόλου, ὅταν γιά πρώτη φορά ἄκουσε τόν Μανωλάκη, ὅπως τόν ἀποκαλοῦσαν, σέ ἡλικία 10 ἐτῶν νά σιγοψάλει, τοῦ λέει·
- «Μικρούλη, ἔλα ἐδῶ. Πῶς σέ λένε;»
- «Μανώλη» ἀπαντᾶ.
- «Ξέρεις, Μανωλάκη, ἔχεις πολύ ὡραία φωνή. Θέλεις νά γίνεις ψάλτης;»
- «Ναί» τοῦ λέει, μέ τόν ἐνθουσιασμό τῆς παιδικῆς ψυχῆς, ἀλλά καί μέ μιά σιγουριά σάν νά ἦταν ὥριμος ἄντρας.
- «῾Ωραῖα! Θά σοῦ δώσω αὐτό τό βιβλίο, τόν ᾿Απόστολο, - ἔτσι τό λένε - καί θά μάθεις πολύ καλά αὐτό ἐδῶ» καί τοῦ ἔδειξε τόν ᾿Απόστολο πού ἔπρεπε νά διαβάσει.
᾿Εκεῖνος τό παίρνει στήν ἀγκαλιά του σάν ἱερό κειμήλιο, πηγαίνει στό σπίτι χαμογελώντας, καί ἀρχίζει νά ψάλλει.
«Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον». Τό λέει, τό ξαναλέει, ἔμαθε ἀπ’ ἔξω τόν ᾿Απόστολο. Κοιμᾶται καί συνεχίζει νά ψάλλει «Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον». ῎Ετσι, τήν ἑπόμενη Κυριακή ἀκούγεται ἡ ἀγγελική φωνή τοῦ Μανωλάκη στή Βαγγελίστρα, ὅπως τήν ἀποκαλοῦσαν οἱ πρόσφυγες.
῾Ο Ντίνος Πάντας ἀπ’ τή χαρά του τόν ἀγκαλιάζει, τόν φιλᾶ, καί τοῦ λέει «Μπράβο! μπράβο!». Οἱ ἐνορίτες τρέχουν νά συγχαροῦν τό μικρό προσφυγόπουλο. ῾Ο Πρωτοψάλτης τῆς Εὐαγγελίστριας παρότρυνε τόν Μανώλη νά συνεχίσει στόν πατέρα του Χρῆστο Πάντα, πού ἦταν πρωτοψάλτης τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ τοῦ Βόλου. Συνεννοεῖται, λοιπόν, μέ τή μεγαλύτερη ἀδελφή του, τήν ῾Ελένη, καθ’ ὅτι ἦταν μικρός, νά ἐκκλησιαστοῦν στόν ῞Αγιο Νικόλαο γιά νά γνωρίσουν τό Χρῆστο Πάντα.
«῏Ηταν Κυριακή των Βαΐων» ἐξιστορεῖ ἡ ἀδελφή του, «πού γιά πρώτη φορά ἐκκλησιαστήκαμε στόν ῞Αγιο Νικόλαο. Οἱ πιστοί, λόγῳ τῆς ἡμέρας, εἶχαν κατακλύσει τό Ναό». Δειλά δειλά το μικρό προσφυγόπουλο ἀνεβαίνει πάνω στό ἀναλόγιο. Στό ἀναλόγιο αὐτό πού ἦταν γραφτό νά κατακτήσει σέ λίγα χρόνια. «Καλημέρα», λέει καί ἀρχίζει νά ψάλλει σιγά σιγά, ἄγνωστος μεταξύ ἀγνώστων. Καθώς, ὅμως, συνεχιζόταν ἡ Θεία Λειτουργία, ὁ μικρούλης ἀρχίζει νά ψάλλει πιό δυνατά. ῞Ολοι ἐκπλήσσονται. «᾿Από ποῦ βγαίνει αὐτή ἡ φωνή;» ἀναρωτιέται τό ἐκκλησίασμα.
Τελείωσε ἡ Θεία Λειτουργία καί ὁ Πρωτοψάλτης τόν ρωτάει ποιός εἶναι. Τί ἔκπληξη! Εἶναι ὁ Μανωλάκης ἀπό τή Νέα ᾿Ιωνία, ὁ μικρούλης πού τοῦ εἶχε πεῖ ὁ γιός του, ὁ Ντίνος. ῾Ο κ. Χρῆστος τόν ἀγκαλιάζει σφιχτά καί τοῦ λέει·
- «Βρέ ἐσύ θά γίνεις μεγάλος ψάλτης».
Τό τί ἔγινε δέν περιγράφεται. Οἱ ἐνορίτες τοῦ ῾Αγίου Νικολάου ἔτρεξαν νά τόν ἀγκαλιάσουν. Τόν φιλοῦν καί τοῦ βάζουν χρήματα στίς τσέπες. Κάθισε ὕστερα σέ μιά πεζούλα καί μετροῦσε - μετροῦσε. Τετρακόσιες πενήντα δραχμές ὁ ἀπολογισμός. Μέ τά χρήματα αὐτά ἡ φτωχή οἰκογένειά του θά ἔκανε ἕνα πλούσιο Πάσχα.
Συνεχίζει ὅλη τή Μεγάλη ῾Εβδομάδα νά πηγαίνει κάθε βράδυ στό Νυμφίο. Στήν ᾿Ανάσταση πηγαίνουν ὅλοι οἰκογενειακῶς. Πατέρας, μητέρα, ἀδέλφια. ῏Ηταν τότε μεγάλο πράγμα νά πᾶς ἀπό τή Νέα ᾿Ιωνία στό Βόλο. Φάνταζε ὁλόκληρο ταξίδι στήν ταπεινή, προσφυγική οἰκογένεια! Στό τέλος τῆς ἀναστάσιμης Θ. Λειτουργίας ὁ Χρῆστος Πάντας γνωρίζει ὅλη τήν οἰκογένεια καί ἀναλαμβάνει νά διδάξει στό Μανώλη τή Βυζαντινή μουσική, ἀναγνωρίζοντας πώς ἔχει μπροστά του ἕνα σπάνιο ταλέντο.
῞Ενα χρόνο μετά, εἶναι Μεγάλη Πέμπτη καί ὁ Μανώλης ψάλλει τό Δοξαστικό «Κύριε ἀναβαίνοντός Σου ἐν τῷ Σταυρῶ». ῾Ο Πάντας δακρύζει, κλαίει καί λέει· «Κάθε ἑκατό χρόνια γεννιέται τέτοια φωνή! Μπράβο, Μανωλάκη», ἔτσι τόν ἀποκαλοῦσε.
Μετά ἀπό λίγο καιρό ἡ κατάσταση εἶναι πολύ ἄσχημη. ῾Η οἰκογένεια τοῦ Χατζημάρκου ἀναγκάζεται νά ἐγκαταλείψει τό Βόλο.
᾿Από τό 1941 ἕως τό 1944 ἐγκαθίστανται στήν ἐπαρχία τοῦ ῾Αλμυροῦ. Φιλοξενοῦνται στό Κρόκιο, ὅπου ψάλλει στόν ῞Αγιο Νικόλαο τοῦ Κροκίου καί ἔτσι ἐξασφαλίζουν τά ἀπαραίτητα γιά τήν οἰκογένειά τους. Συνεχίζει νά διαβάζει μόνος του καί δημιουργεῖ μιά μικρή χορωδία ἀπό νέους τῆς ἡλικίας του. Οἱ κάτοικοι τοῦ Κροκίου δείχνουν ἰδιαίτερη ἀγάπη καί συμπάθεια. Στή συνέχεια, ψάλλει ὡς Πρωτοψάλτης στόν ῞Αγιο Γεώργιο Κάτω Λεχωνίων καί ἀργότερα ἐπιστρέφει στόν ῾Αλμυρό καί ψάλλει στόν ῞Αγιο Δημήτριο ῾Αλμυροῦ.
Τό 1944 ἐπιστρέφει στό Βόλο καί προσλαμβάνεται ὡς Λαμπαδάριος στόν ῞Αγιο Νικόλαο τοῦ Βόλου μέ Πρωτοψάλτη τό Δημήτριο Μήτρου. Μετά τήν ἀποχώρηση τοῦ Δ. Μήτρου ἀναλαμβάνει Πρωτοψάλτης.
Τό 1951 ὑπηρετεῖ τή στρατιωτική του θητεία στήν ᾿Αθήνα, ὅπου ἔψαλλε στή Χρυσοσπηλιώτισσα καί ἀργότερα ἐπανέρχεται στή Μητρόπολη τοῦ Βόλου ὡς Πρωτοψάλτης, μέ Λαμπαδάριο τόν ἀείμνηστο Κυριάκο ᾿Αργυρόπουλο.
Στά τέλη περίπου τοῦ 1956, ἀρχές τοῦ 1957, οἱ φιλόμουσοι τῆς Λάρισας, πού ὑπεραγαποῦν καί λατρεύουν τό Χατζημάρκο, τόν προσκαλοῦν νά ἀναλάβει τήν Πρωτοψαλτία τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ ῾Αγίου ᾿Αχιλλίου. ῎Ετσι καί ἔγινε. Οἱ Λαρισαῖοι ἔτρεχαν κάθε Κυριακή μέ μαγνητόφωνα γιά νά μαγνητοφωνήσουν τόν ἀγαπημένο τους Μανώλη. Αὐτό, ὅμως, δέν κράτησε πολύ, γιατί τό 1957 ὁ νεοεκλεγείς Μητροπολίτης Δημητριάδος Δαμασκηνός, περνώντας ἀπό τή Λάρισα ἄκουσε τό ἀηδόνι τοῦ ῾Αγίου ᾿Αχιλλίου καί ἐντυπωσιάστηκε· γι’ αὐτό ζήτησε ἀπό τό Μητροπολίτη τῆς Λαρίσης Δημήτριο νά ἐπανέλθει ὁ Χατζημᾶρκος στό Βόλο. Μετά τήν ἐνθρόνισή του ὁ Δαμασκηνός ἀνακοινώνει στούς Βολιῶτες λέγοντας χαρακτηριστικά· «῾Ο Μανώλης Χατζημᾶρκος ἀπό σήμερα ἐπανέρχεται στό Βόλο».
Οἱ δραστηριότητες τοῦ Χατζημάρκου εἶναι πολλές. Μέ πρωτοβουλία του ἱδρύεται ἡ Σχολή Βυζαντινῆς Μουσικῆς τῆς ῾Ιερᾶς Μητροπόλεως Δημητριάδος τό 1947 καί γίνεται φυτώριο γιά νέους ἱεροψάλτες. Εἶναι ἡ πρώτη Σχολή πού ἱδρύεται στόν ῾Ελλαδικό χῶρο.
Δημιουργεῖ τή γνωστή Βυζαντινή χορωδία Βόλου μέ ἀξιόλογες ἐμφανίσεις. Τό 1958 διορίστηκε καθηγητής Βυζαντινῆς Μουσικῆς στήν ᾿Εκκλησιαστική ᾿Εκπαίδευση. Τό 1962 παντρεύτηκε τήν ᾿Ιωάννα Τσίγκου καί ἀπέκτησαν δύο παιδιά, τόν Κώστα καί τόν Βασίλη.
Οἱ φιλόμουσοι τῆς Πόλης, πού λατρεύουν τό Χατζημᾶρκο, τόν προσκαλοῦν νά ψάλει. ῎Ετσι κάνει τό γαμήλιο ταξίδι στήν Πόλη. Κατά τήν παραμονή του ἔψαλε σέ διαφόρους Ναούς μέ ἰδιαίτερη ἐπιτυχία. Οἱ ἐφημερίδες γράφουν τά πιό κολακευτικά λόγια. ῾Ο ῎Αρχων Πρωτοψάλτης τῆς Μ.Τ.Χ.Ε. Κωνσταντίνος Πρίγγος, πού συμπαθοῦσε καί ἐκτιμοῦσε ἰδιαίτερα τό Μανώλη, ὅταν σέ μιά συνάντησή τους ψάλλουν μαζί τό Τρισάγιο σέ Α´ ἦχο παθητικό ἀναφωνεῖ· «Μπράβο Μανώλη!», καταγεγραμμένο σέ κασετόφωνο. Μάλιστα, σέ κάποια συνάντηση, σέ ἐρώτηση συνομιλητῶν ποιούς θεωρεῖ ὡς κορυφές τῆς ψαλτικῆς τέχνης, ἀπαντᾶ· «Τόν Μήτρου καί τόν Χατζημᾶρκο».
῾Ο ἀείμνηστος Πρωτοψάλτης Θεσσαλονίκης ᾿Αθανάσιος Καραμάνης, περί τό 1960 ἦρθε στό Βόλο γιά νά ἀκούσει ἀπό κοντά τό Μανώλη στό σπίτι τῆς ἀδερφῆς του ῾Ελένης, μαζί μέ ἕναν φιλόμουσο γνωστό Κωνσταντινοπολίτη καί τόν κατέγραψε μέ ἕνα μαγνητόφωνο. Καθώς ἔψαλλε, βγαίνει ἔξω δακρυσμένος καί λέει στήν ἀδερφή του τήν ῾Ελένη· «Τί ταλέντο, βρέ παιδί μου! ῎Αλλο νά τόν ἀκοῦς ἀπό κασσέτα καί ἄλλο νά τόν βλέπεις καί νά τόν ἀκοῦς ἀπό κοντά. Πρόκειται γιά σπάνια φωνή. Δός μου, ρέ Μανώλη, τή φωνή σου!»
᾿Ανήσυχο πνεῦμα, καθώς ἦταν, τό 1965-66 ἄρχισε τή δισκογραφική δημιουργία. Κυκλοφορεῖ 22 δίσκους 33 στροφῶν, 8 δίσκους 45 στροφῶν καί 40 κασσέτες. ᾿Εξέδωσε 3 τόμους «Μελωδική ἀνθοδέσμη», περίπου 1000 σελίδες, 1 τόμο μέ παραδοσιακά τραγούδια, 1 τόμο «Βυζαντινό ὀρατόριο», δημοσιεύματα καί ἄρθρα στόν ἡμερήσιο καί περιοδικό τύπο.
῾Ως χοράρχης μέ τή Βυζαντινή χορωδία καί σέ συνεργασία μέ τήν ῾Ελληνική Τηλεόραση ἔκανε ἀρκετές καί πολύ ἀξιόλογες ἐμφανίσεις. Παρουσιάστηκε στήν ᾿Αθήνα, στό ῾Ηρώδειο, στό Χίλτον, στήν αἴθουσα «Παρνασσός», στήν Πάτρα, στό Βόλο, στήν Κωνσταντινούπολη, στή Ρώμη, στή Βιέννη, στή Ζυρίχη καί στίς περισσότερες ἐπαρχιακές πόλεις τῆς ῾Ελλάδος.
Τό 1979 μετατίθεται ἀπό τό ᾿Εκκλησιαστικό Λύκειο Βόλου, πού ὑπηρετοῦσε ὡς καθηγητής, στήν ᾿Αθήνα καί προσλαμβάνεται Πρωτοψάλτης στόν ῞Αγιο Διονύσιο, πολιοῦχο τῆς ᾿Αθήνας. ᾿Εκεῖ παραμένει ὥς τό 1981. Λόγῳ κόπωσης παραιτεῖται.
Συνεχίζει, ὅμως, τή διδασκαλία σέ ἀρκετά ᾿Ωδεῖα καί Σχολές τῆς πρωτεύουσας καί προσλαμβάνεται ἀπό τό Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ὡς Καθηγητής Βυζαντινῆς Μουσικῆς στό Παιδαγωγικό Τμῆμα.
῎Εψαλε σχεδόν σ’ ὅλη τήν ῾Ελληνική ἐπικράτεια καί σέ πανηγυρίζοντες Ναούς.
῾Ως συνδικαλιστής, ὑπῆρξε Πρόεδρος τῶν καθηγητῶν τῆς ᾿Εκκλησιαστικῆς ᾿Εκπαίδευσης, Πρόεδρος τῆς ῾Ομοσπονδίας ῾Ιεροψαλτῶν ῾Ελλάδος (ΟΜΣΙΕ), μέλος τοῦ ἐποπτικοῦ Συμβουλίου τοῦ ῾Υπουργείου Παιδείας, μέλος τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κέντρου Τέχνης. Χαρισματική μουσική φυσιογνωμία, σπάνια φωνή, ἄψογος ἐκτελεστής καί γνήσιος ἐκφραστής τῆς ᾿Εκκλησιαστικῆς παραδοσιακῆς μας μουσικῆς.
῾Ο Μανώλης Χατζημάρκου τελείωσε τό ταξίδι του στή γῆ τά ξημερώματα τῆς Κυριακῆς 24 Φεβρουαρίου 2013, ἀφήνοντας, ὅμως, ἀνεξίτηλο τό σημάδι του στόν κόσμο αὐτό καί στίς ψυχές ὅλων μας· ὅλων ὅσοι εὐφράνθηκαν ἀπ’ τό ἄκουσμα τῆς ἀγγελικῆς του φωνῆς, ὅλων ὅσοι εὐεργετήθηκαν ἀπ’ τό μοναδικό δάσκαλο καί σπουδαῖο ῎Ανθρωπο Μανώλη Χατζημᾶρκο. Εἴμαστε σίγουροι πώς στά οὐράνια σκηνώματα συνεχίζει νά ὑμνεῖ τόν Τριαδικό Θεό, μαζί μέ τούς ᾿Αγγέλους. Τοῦ ᾿Αειμνήστου Δασκάλου μας Αἰωνία ἡ μνήμη!